Huidige rekenkamer en tekening van het gebouw









Uitgebreidere informatie over de voormalige infirmerie is hier te lezen.

De voormalige Infirmerie KMA was gehuisvest in de Nassau Rekenkamer (een soort belastingkamer) en in een kort na 1826 gebouwde ziekenzalenvleugel aanpandig de Rekenkamer. Bij de renovatie van het huidige aanbouw tevens burelengebouw van de KMA/NLDA (deels de voormalige Infirmerie) in 2011/12 zijn bouwhistorische vondsten gedaan die van belang zijn om de bouwgeschiedenis te begrijpen omdat het bijdraagt aan het erfgoed van het stamslot van ons Koningshuis in het algemeen en de Koninklijke Militaire Academie in het bijzonder. Uit onderzoek in het Nationaal Archief blijkt dat in de 19e eeuw de KMA zowel:

  1. Een Hospitaal (chirurgie) in het Huis van Brecht had.
  2. Een Infirmerie (huisarts/ziekenzaal) in het huidige Arsenaal en Rekenkamer met woning van de Officier van gezondheid.
  3. Een separaat Paviljoen voor besmettelijke ziekten nabij het huidige tennishuisje.

Plattegrond KMA met daarop de lokaties Infirmerie
Situatie KMA op het Kasteelvan Breda 1894
Onder= hospitaal, Midden= infirmerie, Boven paviljoen

Het paviljoen voor besmettelijke ziekten heeft maar een kort bestaan gehad (ca een halve eeuw), maar is nog op een foto te herkennen. Het lag op de locatie van het huidige tennishuisje. De bouwtekeningen zijn in het Rijksarchief aanwezig.

Paviljoen besmettelijke ziekten (foto 1895) en voormalig Hospitaal (Huis van Brecht)
Paviljoen besmettelijke ziekten (foto 1895) en voormalig Hospitaal (Huis van Brecht)

Een soort “handboek van soldaat” geeft een kijkje in de medische zorg van die tijd. Fragmenten uit: “Gezondheidsleer voor den soldaat” door Dr HA Janssen, dirigeerend Officier van gezondheid 2e klasse bij het Militaire Hospitaal te Amsterdam, Bussum, mei 1908, gedrukt 1914 te Breda KMA.
…Aan den Nederlandschen soldaat…..
…Gij zijt afkomstig uit alle klassen der maatschappij, uit steden zoowel van het platteland…
… een groot deel van u heeft nooit zware eischen aan zijn denkvermogen behoeven te stellen..
…De Staat, die slechts gebaat wordt door het bezit van een leger van krachtige gezonde jonge mannen, en die ook zedelijke verplichtingen jegens u op zich heeft genomen stelt alles in het werk wat in zijn vermogen is om te verkomen dat gij ziek wordt….. en in geval van ziekte vindt gij eene goede verpleging…
…menige huisvrouw, die aan elk stofje in haar huis den oorlog heeft verklaard vindt het onnoodig om ten minste eenmaal per week het ganschen lichaam en de voeten te waschen…
…Neemt ook ijverig deel aan baden in den zomer op militaire badplaats en tracht niet u daaraan onder allerlei voorwendsels te onttrekken…
…Op de soldatenkamer, de chambree….behoorlijk te luchten, of zooals het met een vreemd woord heet: ventilatie.
… gebruik nooit een sok, die gij aflegt om rond uw hals te dragen gedurende den nacht, ter bestrijding van keelpijn zooals nog zoo dikwijls geschiedt..
…Niet zelden zijn deze inrichtingen, die u trachten te lokken door hun dames-bediening,  in werkelijkheid slechts vermomde publieke huizen, waar gij uwe gezondheid voor altijd verwoesten kunt…roep ik u dus met nadruk toe:onthoudt u van geslachts-gemeenschap!...

Met de komst van de KMA in 1827 is de dokterswoning in de oorspronkelijke Rekenkamer van de Nassau’s onder gebracht en voor de Ziekenboeg moest nieuwbouw geschieden. Het geheel werd de Infirmerie genoemd.
De gehele Infirmerie in 1892 tbv nieuw aan te leggen elektrisch licht
De gehele Infirmerie in 1892 tbv nieuw aan te leggen elektrisch licht
De ziekenboeg is na 1826 gebouwd en is in 1856 verbouwd. Het is niet op de zelfde vloer hoogte gelegd als de Rekenkamer (dokterswoning). Het bestaat uit gemetselde muren in kruisverband “op staal” (zand) gefundeerd, houten vloeren en voorzien van een licht hellend dak met hangwerkspant voorzien van zink, aldus het oude bestek in het Rijksarchief. Zink is later vervangen door bitumen. De rondboogkozijnen geven het gebouw een industriële uitstraling.
De indeling is voornamelijk op ziekenzalen gebaseerd. De verbinding met het doktersverblijf ging vanwege de ongelijke vloeren via hellingbanen en doorbroken vensters van de Rekenkamer.
Uit de tekeningen is de volgende indeling te halen.
Rekenkamer: woning officier van gezondheid, kledingstukken schoonmaak, beroken en beluchten van kleding, magazijn van geneesmiddelen (voor komst koelkelder?), zaal besmettelijke ziekten (voor komst paviljoen?), reinigen van glas en aardewerk, privaten.
Infirmerie: privaten, badkamer, fornuis, ziekenzalen, wachtkamer, wandelplaats (buiten), woning van onderofficier….?

De infirmerie in functie heeft van ca 1830 tot 1970 bestaan. De Rekenkamer als artsenverblijf is kort na de oorlog grootscheeps gerenoveerd tot Stafkantoren van KMA/NLDA. De ziekenzaal heeft diverse functies gehad en gekregen.Bij de verbouwing zijn twee items van historisch belang hervonden;

  1. De (koel)kelder in de gang onder de vloer van de Infirmerie.
  2. De gevelopening uit 1500 in de Rekenkamer aansluitend de Ziekenboeg.

Bij het strippen van het de voormalige Ziekenverblijf is een kelder hervonden onder de gang van de begane grond, die ongetwijfeld een functie tbv de Infirmerie had, bijvoorbeeld als koelkelder, schoon waterkelder, ijskelder, desinfecteerbad of medicamentenopslag. Gezien de latere bouwperiode, maar wel voor de opheffing van de Infirmerie heeft de opslag of voorraadkelder een functie gehad voor medisch gebruik.
De bouwtechnische beschrijving is te vinden in een rapport van BAAC, archeologisch adviseur. Er zijn tot nu toe nog geen bouwtekeningen van de kelder gevonden. In 1895 is in de gehele Infirmerie elektraverlichting aangelegd. De kelder is daar niet in betrokken geweest.

Ex- en interieur van de opslag kelder van de Infirmerie
 Exterieur en interieur van de opslag kelder van de Infirmerie

Uit onderzoek is bevonden dat koelkelders bij medische instellingen in de 19e eeuw in zwang kwamen. De bouwwijze van de kelder met “klamplagen” tot halve hoogte met schappen erboven ondersteunen dit. Ook de locatie inpandig in een gebouw (koel) vlak bij de gracht tbv ijs verwerking onderstreept dit.
Opvallend is de gaafheid van het geheel die uit oogpunt van Cultureel Erfgoed. In de onderste helft van het interieur is de schuine klamplaag met tegelvloer tbv ijsopslag en bovenste helft heeft gaten voor planken met schappen voor (vermoedelijk) medicamentenopslag.
Op dit moment is mogelijk de combinatie Koelkelder met het Militaire Infirmerie zelfs uniek te noemen. Uit oogpunt van erfgoedbeheer het behouden waard. Helaas heeft men besloten dat niet te doen (onvoldoende harde feiten) en gaan de palen dwars door de half gesloopte kelder.
Poerpalen op locatie kelder na sloop kelder in de gang en bouwsporen tekening
Poerpalen op locatie kelder na sloop kelder in de gang en bouwsporen tekening.

De Rekenkamer van de Nassau’s dateert uit 1510. Deze stond tussen twee slotgrachten in op een gewelfd onderkomen voor boten. Aan de westzijde ervan was een scheepsdok voor lossen en laden van goederen. Dit dok was in de Vestingtijd passeerbaar via een brug naar een westelijk ingangsportaal van de Rekenkamer. Tegen de Rekenkamer uit 1510 is na 1800 het Ziekenverblijf gebouwd. Het ingangsportaal is gesloopt, maar de ingangen zelf blijken nog aanwezig. Bouwsporenonderzoek tijdens de renovatie van het arsenaal heeft dit uitgewezen. 

Reconstructie westelijke ingangsportaal
Reconstructie westelijke ingangsportaal.

Links een detail van de maquette uit het Gemeentemuseum en in het midden het zelfde detail van een schets toegeschreven aan Klotz uit eind 1686 van het Westportaal van de Rekenkamer. Dit portaal is gesloopt bij de komst van de infirmerie/ziekenboeg in 1826.
Rechts de gang van de Ziekenboeg met gesloopte vloer in 2011. Blauw is de locatie van de oorspronkelijke ingang op begane grond. De ingang op de verdieping valt buiten het zicht.
Uit het opmetingsrapport van Rekenkamergevel van de Historische Verzameling adviseur / archeoloog:
…….Het onderzochte deel betreft het noordelijke deel van de westgevel. Ter situering, tegen de westkant van de Rekenkamer ligt het dok en de onderzochte gevel stond dus met "de voeten in het water". Bijzonder aan deze westgevel is de torenachtige uitbouw die te zien is op een aantal prenten en tekeningen. Binnen de muren van het kasteel kon men aan de zuidzijde alleen via een brug naar de uitbouw, een deur op begane grond in deze uitbouw en de gang in de Rekenkamer van het westelijke naar het oostelijke deel (of omgekeerd) van het kasteelterrein. De uitbouw is in de 19de eeuw gesloopt voorafgaand aan de bouw van de infirmerie van de KMA…………
………..Het deel van de gevel waar de uitbouw stond is op dit ogenblik slechts voor een klein deel gestript zodat alleen de onderkant van de doorgang in de gevel gedocumenteerd en opgezocht kon worden. De kozijnstijlen van de deuropening zijn nog aanwezig, deels in baksteen, deels in natuursteen. In de zichtbare natuursteen is aan beide zijde van de deuropening profilering aanwezig. Via gaten in de moderne opvulling van de deuropening konden we vaststellen dat de deurstijlen achter deze vulling verder nog volledig intact zijn. Aan de kant van het Arsenaal maar ook aan de kant van de Rekenkamer is de deuropening dichtgezet met een halfsteens muurtje. Dit is ook te zien op een opmetingstekening van de infirmerie uit 1865. Op de foto's die we via de muuropeningen hebben genomen is te zien dat ook de bovenkant van de deuropening - een boog -  intact aanwezig is……

Ingangen begane grond en verdieping, hervonden bij renovatie
Ingangen begane grond en verdieping, hervonden bij renovatie

De deuropeningen verspringen t.ov. het vloerniveau. Een hellingbaan in de Rekenkamer hief dit verschil op. Voor de nieuwe ingang werd een oud venster van de Rekenkamer gebruikt. Het is niet duidelijk waarom er een niveauverschil tussen beide gebouwen is.
De Rekenkamer is op de Mauritskaart uit 1610 al zichtbaar, maar bouw/opmeting tekeningen zijn eerst bij de komst van de KMA in 1826 gemaakt. Hier op is het gesloopte ingangsportaal nog goed zichtbaar. De slotgracht en het langszij-dok waren al gedempt.

Opname Rekenkamer uit 1826
Opname Rekenkamer uit 1826.

Op basis van een verbouw tekening uit 1856, maar vermoedelijk de aangepaste originele tekening uit 1826 van de Ziekenboeg is een bouwsporentekening met muuropeningen  gemaakt van deuren en vensters in de westgevel van de Rekenkamer. Dat zijn 2 deuren, een luik en twee ramen.
Orginele tekening 1856 en bouwsporen schets (doorsnede ziekenboeg)












Orginele tekening 1856 en bouwsporen schets (doorsnede ziekenboeg).


De bouwsporen van de schets, 2 deuren, een luik en 2 ramen zijn alle terug gevonden. Met  name de BG-ingang komt vrij gaaf naar voren en is rondom voorzien van geprofileerde natuursteen kantstukken. De deuren in het portaal zijn dichtgemetseld met een spouw. In de spouw is de originele afwerking zichtbaar.

Bouwsporen begane grond met natuursteen kanstukken en verdieping
Bouwsporen begane grond met natuursteen kanstukken en verdieping.

Op basis van de gevonden bouwsporen is er een renovatievoorstel gemaakt om de vondsten in het zicht te krijgen.  Daar is maar zeer ten dele gehoor aangegeven. Men vond dat de muur niet aangetast mocht worden en met een stuclaag moest worden afgedekt. Met enige druk van Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE) heeft men toch de ingang op de Begane Grond met een profielverdieping van de boog in het stucwerk aangegeven ter locatie bepaling. De twee andere deuren en vensters zijn uit het zicht verdwenen. Ook was er geen aandacht voor een voetprint in de vloer van het gesloopte West-portaal.
De oorspronkelijke ingang op begane grond
De oorspronkelijke ingang op begane grond. De draagmuur met ingang verdiept in het nieuwe stucwerk weergegeven en de virtuele montage van beiden (vloer Infirmerie ligt hoger dan Rekenkamer).

Ondanks het eigen voornemen om de originele Rekenkamer muur niet te beroeren en af te pleisteren is men dwars door de muur gebroken t.b.v. een trapingang. Daar bij is de draagboog van de verdiepingsingang onherstelbaar beschadigd.

Deur historische ingang op de verdieping
Deur historische ingang op de verdieping en nieuwe trapingang doorbroken door draagboog en virtuele montage van beide (vloer Infirmerie ligt lager als trapbordes Rekenkamer).